Abstract

Tot 2023 bleef de betrokkenheid van het NMBS-personeel in het verzet sterk onderbelicht.
Dit is opmerkelijk: maar liefst 6799 NMBS-personeelsleden kwamen in verzet
tegen de Duitse bezetter. Dit kwam overeen met 7% op het totale personeelsbestand,
tegenover ‘slechts’ 2 à 3 % op de Belgische populatie. De NMBS telde
95.000 werknemers en was daarmee veruit het grootste bedrijf in België. Vanuit
hun positie bij de NMBS, grepen de spoorwegwerkers – bijna uitsluitend mannen
– de kans om zand te strooien in de Duitse machine. Door de Duitse transporten
doeltreffend te saboteren en nuttige observaties over de Duitse treintrafiek
en de NMBS-infrastructuur door te geven via de inlichtingenlijn, berokkenden ze
echter ook schade aan het eigen Belgische bedrijf – wat hen tot moeilijke keuzes
dwong. Het initiatief tot verzet lag vaak bij de gewone, lagere werknemers.
Deze spoormannen werden in het verzet niet aangestuurd door een centraal orgaan,
maar kwamen op een versnipperde wijze terecht in diverse clandestiene
netwerkstructuren, extern aan de NMBS. In de regio Mechelen-Muizen speelden
de spoorwegmannen een significante rol in 14 verschillende structuren.
Om de concrete werking van het verzet in praktijk te begrijpen, vertrekken we niet vanuit
de officieel erkende verzetsorganisaties, maar brengen we met een netwerkanalyse de
effectieve contacten tussen de verzetsleden in kaart. De naoorlogse erkenning, die steevast
verliep via de georganiseerde verzetsgroeperingen, stemde immers niet altijd overeen
met de realiteit tijdens de bezetting. Vanwege het grote risico op arrestaties, golden
er in principe strikte veiligheidsrichtlijnen met een vast en beperkt aantal verzetscontacten.
Hoewel streng verboden, legden sommige weerstanders toch contact tegen die
restricties in, bijvoorbeeld met de meest betrouwbare NMBS-collega’s. Deze empirische
studie van de Mechelse verzetsnetwerken creëert de kans tot een vergelijking met de
vaststellingen uit criminologisch onderzoek naar recentere netwerken binnen de georganiseerde
misdaad. Dit levert interessante parallellen en verschillen op. Het beeld van
duidelijk begrensde, vastomlijnde en stabiele (hiërarchische) organisaties, dat voor de
verzetsgeschiedenis sterk genuanceerd moet worden, werd ook sinds de jaren ’90 in de
criminologie sterk bijgesteld. De netwerkanalyse blijkt een vruchtbare methode om de
onderzoeksresultaten in de historiografie en criminologie te vergelijken.

Keywords

spoorwegen; verzet; sabotage; inlichtingen; Tweede Wereldoorlog